Vandaag Uit de oude doos een artikel van Dieko Bakker uit 2013 over het internet. Het internet natuurlijk mogelijkheden om informatie op te zoeken, maar doet ook een geheel nieuwe sociale werkelijkheid ontstaan. Die nieuwe werkelijkheid noopt tot nieuwe theorieën, en stelt bestaande theorieën in vraag. Erg oud is de tekst misschien niet, maar omdat veel van onze bezigheden omtrent studie en werk naar het internet zijn verplaatst door de coronacrisis, is het extra interessant om nog eens te lezen!

Sociologie in een digitale wereld

Zittend achter een computer, met in tabbladen op de achtergrond Facebook en mijn e-mail open, terwijl het licht van mijn telefoon knippert om een nieuw WhatsApp-bericht aan te kondigen, is het duidelijk dat communicatie de laatste jaren steeds digitaler is geworden. Iets meer dan drie jaar geleden had nog geen kwart van de Nederlanders een smartphone. Nu loopt al meer dan zestig procent van ons met een iPhone of Android-toestel. Zo’n tien jaar geleden maakte nog maar de helft van de Nederlanders regelmatig gebruik van internet. Nu is dat aandeel opgelopen naar meer dan negentig procent. Onze vrienden spreken we soms meer over Whatsapp of Facebook dan we ze face-to face zien. Sommige mensen besteden uren en dagen aan online spellen spelen, Facebooken of meepraten op forums of websites als Reddit. Dat is sociale wetenschappers ook opgevallen. Nu een steeds groter deel van ons sociale gedrag zich afspeelt in digitale omgevingen komt er ook steeds meer sociaal-wetenschappelijk onderzoek dat van die digitale omgeving gebruikt maakt. Nieuwe technologieën maken soms bestaand onderzoek makkelijker uit te voeren, maken soms nieuwe soorten onderzoek mogelijk en bieden soms hele nieuwe onderzoeksgebieden. Wat is er mogelijk voor sociologen die van de ontwikkeling naar digitale communicatie gebruik willen maken? 

Betere data is betere toets

Eén van de lastigste dingen in sociologisch onderzoek is het vinden van goede data. Op grote schaal experimenten uitvoeren vraagt veel proefpersonen, veel tijd en veel geld. Op grote schaal informatie uit de echte wereld verzamelen is ook duur en langzaam werk. Gelukkig zijn er onderzoekers die slim gebruik maken van onze digitale communicatie om die dataverzameling makkelijker, grootschaliger en goedkoper te maken.

Een onderzoeker met een theorie over de verspreiding van informatie en gedrag door een groep mensen wil als het even kan alle communicatie tussen de mensen in die groep bijhouden, zodat hij precies kan ontdekken wie wie beïnvloedt. Dat is nog wel te doen als het de bedoeling is te onderzoeken hoe een persoon een ander persoon beïnvloedt. Als het onderzoek bedoeld is om uit te vinden hoe een heleboel mensen een groot aantal anderen mensen beïnvloed wordt het verzamelen van data bijna onmogelijk. Wie heeft er tijd en geld om van alle mensen uit een grote groep alle gesprekken? Bij gebrek aan informatie over grote groepen richten onderzoekers en praktijkmensen zich op een klein aantal mensen die verwacht worden goed te zijn in het verspreiden van informatie. Niet voor niets vind je met een beetje googelen allerlei artikelen over beroemdheden die betaald worden om gunstig te tweeten over producten of bedrijven.

Met de opkomst van Twitter, een sociaal netwerk dat speciaal bedoeld is voor het delen van informatie, is het voor wetenschappers een stuk makkelijker geworden om de verspreiding van informatie te volgen. Als de paus vanuit het Vaticaan een tweet de wereld in stuurt die wordt geretweet door de bisschop van Den Bosch die op zijn beurt gevolgd en geretweet wordt door een twitterende pastoor uit Boterwijk, Noord- Brabant is deze hele keten door sociale wetenschappers te volgen. Dat betekent dat het mogelijk is precies bij te houden hoe een stukje informatie zich verplaatst door een netwerk van mensen die met elkaar verbonden zijn.

Dat volgen van tweets terwijl ze zich verplaatsen langs een keten van twitteraars is precies wat  een aantal Amerikaanse onderzoekers in 2010 gedaan hebben. In een paper met de titel “Identifying ‘influencers’ on Twitter” volgden ze niet minder dan 39 miljoen ketens van retweets. Dit onderzoek maakte het mogelijk om verwachtingen over ‘invloedrijke individuen’, mensen die bijzonder goed in staat zijn om informatie te verspreiden, te toetsen. De onderzoekers ontdekten dat het, hoewel sommige mensen duidelijk vaker geretweet worden dan anderen, onmogelijk was om ‘super beïnvloeders’ aan te wijzen. Voor marketingstrategieën zou dit interessant nieuws moeten zijn. Lady Gaga tienduizend euro moeten betalen om te tweeten over L’Oréal zou het bericht wel eens minder mensen voor de ogen kunnen krijgen dan duizend willekeurig twitteraars elke tien euro betalen voor eenzelfde tweet. 

Nieuwe wereld, nieuwe vragen

De nieuwe digitale wereld geeft niet alleen maar mogelijkheden om bestaande theorieën beter te testen. Soms vraagt de nieuwe technologie ook om hele nieuwe theorieën. Het internet wordt wel eens omschreven als een plek waar “mannen mannen zijn, vrouwen ook mannen zijn en kinderen FBI-agenten zijn”. Die quote geeft al aan dat de anonimiteit van communiceren via het internet en andere digitale middelen het lastig maakt je gesprekspartners onder controle te houden. Achter een filter van anonimiteit valt veel van de sociale controle die interacties tussen mensen duurzaam en betrouwbaar maakt weg. 

Anonimiteit is niet de enige eigenschap van digitale communicatie die vraagt om een nieuwe sociologisch theorie. Op het internet kunnen communities spontaan gevormd worden en worden gedeeld door mensen die behalve hun gedeelde lidmaatschap nagenoeg niks met elkaar gemeen hebben. De meeste World of Warcraft-spelers zijn alleen met elkaar verbinden doordat ze zich in dezelfde speelwereld verplaatsen, de lezers van 9gag zijn alleen verenigd door een liefde voor grappige plaatjes en de mensen die reacties plaatsen onder YouTube-filmpjes lijken alleen een laag IQ met elkaar gemeen te hebben. Niet alleen kom je op het internet zo gewild of ongewild in contact met mensen die je anders nooit van je leven zou ontmoeten, je hebt ook nog eens de kans om zelf te kiezen welke sociale omgeving je je in wilt begeven. Deze sociale vrijheid, de mogelijkheid om op elk gewenst  moment nieuwe relaties aan te gaan of oude nagenoeg zonder gevolgen te verbreken, bestond nog nooit op zo’n manier. Hoe mensen met deze nieuwe vrijheden omgaan is een interessante vraag. Hoe gedragen mensen zich tegenover anderen die ze nooit tegen zullen komen? Hoe ontstaat vertrouwen in relaties die op elk moment te verbreken zijn zonder dat de tegenpartij daar sancties tegenover kan stellen?

Bowling alone together

Het feit dat onze communicatie langzaam meer naar het digitale verplaatst is, heeft ook gevolgen voor de ‘echte wereld’. Het is ondertussen als bijna twintig jaar geleden dat Robert Putnam in zijn boek Bowling Alone schreef over het afnemende sociaal kapitaal van Amerikanen, waarbij hij televisies en computers als schuldigen zag. Volgens Putnam zorgde de nieuwe technologie ervoor dat Amerikanen minder meededen aan sociale activiteiten en zich minder bezighielden met activisme en maatschappelijk werk. Nu deze nieuwe technologieën juist steeds meer gericht worden op het verzorgen van communicatie en interactie is er een extra reden om nog eens goed naar de conclusie te kijken. Putnam gebruikte het beeld van bowlingclubs die uit elkaar vielen als illustratie van afnemend sociaal kapitaal, tegenwoordig kun je online multiplayer-bowlen. Ook is er de laatste jaren al onderzoek gedaan naar de invloed van bijvoorbeeld online sociale contacten op de geestelijke gezondheid en naar hoe de effecten van digitaal sociaal contact zich verhouden tot die van ‘gewoon’ sociaal contact. 

Conclusie

De ontwikkelingen van de laatste jaren, waarin steeds meer digitaal gecommuniceerd wordt en sociaal gedrag in een digitale omgeving steeds grootschaliger wordt, zijn voor de sociologen dus op twee manieren interessant. Ten eerste kunnen bestaande theorieën door nieuwe technologie nu beter getoetst worden. Ten tweede geven de nieuwe omstandigheden waarin sociaal gedrag plaatsvindt redenen om nieuwe theorieën te ontwikkelen of bestaande aan te passen. Voorlopig lijkt het einde van de trend naar meer digitale communicatie nog niet in zicht. Het wordt heel interessant om te zien hoe sociologen in hun onderzoek deze ontwikkelingen gaan gebruiken en bestuderen. 

 

Dieko Bakker